Przestępstwo polegające na wyłudzeniu zostało przez ustawodawcę określone w art. 286 Kodeksu Karnego jako oszustwo. Możemy mieć z nim do czynienia zarówno jako przedsiębiorcy jak i osoby fizyczne. Najczęściej oszustwo przyjmuje formę wyłudzenia pieniędzy to ogólnie obejmuje swoją ochroną cały majątek pokrzywdzonego w postaci nabytych przez niego praw majątkowych. I chociaż pozornie w polskim prawie można usłyszeć o wielu rodzajach oszustw to poniżej przedstawimy podstawy tego, które jako jedyne zostało uregulowane jako „klasyczne oszustwo”.
Spis treści
Oszustwo w kodeksie karnym
Regulacje wyłudzenia czyli oszustwa ustawodawca ustanowił w art. 286 KK w następującej treści:
„§ 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy.
§ 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 4. Jeżeli czyn określony w § 1-3 popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego”.
Czym jest więc to niekorzystne rozporządzenie mieniem w celu uzyskania korzyści majątkowej stanowiące o popełnieniu oszustwa? Będą to wszelkie działania wobec pokrzywdzonego, których skutkiem jest narażenie jego majątku szkodę. I tu warte podkreślania jest to, że przepis ten tak dalece chroni majątek pokrzywdzonego, że aby mówić o jego popełnieniu nie musi wystąpić faktyczne powstanie szkody w majątku tego kto nim rozporządzającego.
Samo uzyskanie korzyści majątkowej przez sprawcę też nie jest kluczowe, a w zasadnie nie ma realnego przełożenia na popełnienie przestępstwa. Sednem tego przepisu, a w związku z tym samego czynu jest narażenie majątku rozporządzającego na szkodę.
Czego dotyczy oszustwo?
Oszustwo dotyczy majątku w szerokim tego słowa rozumieniu – jako ogół praw majątkowych tak obligacyjnych jak i rzeczowych danego podmiotu. Dlatego też doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia mieniem należy rozumieć jako działania na niekorzyść praw majątkowych rozporządzającego. Na przykład narażenie go na stracenie korzyści związanych z posiadanym prawem dzierżawy.
Mimo zakwalifikowania oszustwa jako przestępstwa skutkowego w tym przypadku można również mówić o usiłowaniu jego popełnienia. Jest to konstrukcja, która zakłada, że usiłowanie jest związane z konkretnymi działaniami sprawcy wynikającymi bezpośrednio z zamiaru wyłudzenia na szkodę rozporządzającego.
Chodzi o działania sprawcy stwarzające w związku przyczynowo skutkowym bezpośrednie zagrożenie majątku szkodą, którymi sprawca nie osiągnął zamierzonego celu. Usiłowanie oszustwa jest obłożone karą jak za czyn dokonany.
Oszustwo dodatkowo nie podlega bitypizacji. W jego przypadku nie występuje rozróżnienie na wykroczenie i przestępstwo uzależnione od kwoty będącej przedmiotem wyłudzenia. Niezależnie od jej wysokości oszustwo zawsze kwalifikuje się jako przestępstwo.
Ochrona mienia w przypadku oszustwa jest również rozciągnięta na osoby działające w imieniu lub na rzecz właściciela majątku. Przepisy art. 286 KK kryminalizują bowiem te oszustwa, w których udział po stronie majątku brał pełnomocnik jego właściciela.
Znamiona oszustwa
Do oszustwa może dojść poprzez trzy okoliczności w jakich działał sprawca.
Wprowadzenie w błąd osoby rozporządzającej mieniem
Jest to nic innego jak kreowanie przed potencjalnym poszkodowanym rzeczywistości, w której przedstawione mu wybiórczo lub w wypaczony sposób informacje mają na celu przekonać go do rozporządzenia mieniem. Będą to więc wszelkie sytuacje, w których przekazane sprawcy w celach inwestycyjnych środki zostaną wykorzystane w sposób inny niż wynikał z umowy. Albo gdy kredytobiorca mimo spłaty kredytu wykorzystał go w celu innym niż określonym w umowie kredytowej. Lub gdy uzyskał kredyt podając nieprawdziwe informacje.
Wyzyskanie błędu
To sytuacja, w której rozporządzający mieniem w momencie dokonywania rozporządzenia już pozostaje w jakimś błędnym przeświadczeniu co do okoliczności transakcji lub jej skutków. Rola sprawcy ogranicza się w takiej sytuacji li wyłącznie do pogłębienia takiego stanu przez niewyprowadzanie go z błędu.
Wykorzystanie przez sprawcę niezdolności rozporządzającego mieniem do pojmowania przedsiębranego działania
Trzecia zaś z okoliczności w jakich może dojść do wyłudzenia to wykorzystanie przez sprawcę niezdolności rozporządzającego mieniem do pojmowania przedsiębranego działania. W takim wypadku sprawca korzysta z pewnych obiektywnych czynników mających wpływ na to, że rozporządzający nie jest w stanie przewidzieć czy zrozumieć konsekwencji związanych z dokonaniem rozporządzenia mieniem.
Dając porówanie do przykładu z akapitu powyżej, w tamtej sytuacji sprawca wykorzystywał fakt, że rozporządzający mimo wykształcenia w danej dziedzinie oraz pełni władz umysłowych nie posiadał pełnych informacji odnośnie inwestycji, do której przystępował lub uzyskał informację od osoby trzeciej, która nakłoniła go do jakiegoś działania, a okazała się być nieprawdą.
W przypadku oszustwa przez wykorzystanie niezdolności do pojmowania przedsiębranego działania chodzi o działanie osób kompletnie nie rozumiejących czego dokonują. Będą to na przykład osoby starsze przekazujące pieniądze „wnuczkom”, osoby o upośledzeniu umysłowym w stopniu lekkim zawierające umowy, których sensu nie rozumieją czy osoby obłożnie chore wykorzystywane przez opiekunów.
Oszustwo – inne typy oszustw
Czy w przypadku oszustwa można mówić o szczególnych jego typach? Zarówno w doktrynie jak i w powszechnej świadomości na gruncie polskiego prawa karnego funkcjonuje wiele odmian oszustw. Są one nawet pod taką nazwą kodyfikowane przez ustawodawcę, choć pytanie czy przyjmując za „oszustwo klasyczne” to ujęte w art. 285 KK znajdziemy wszystkiego jego elementy w tych, które miałby być przyjęte jak typy szczególne.
Niemniej jednak potocznie do grupy przestępstw zaliczanych jako oszustwa występują te:
- przeciwko mieniu np. oszustwo komputerowe – 287 § 1 KK,
- przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi np. fałszowanie znaków urzędowych – art. 314 KK
- przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym np. oszustwo ubezpieczeniowe – art. 298 KK czy ważne z punktu widzenia przedsiębiorców oszustwo na szkodę wierzycieli – art. 300 § 1 i § 2 KK.
Rozumiane jest ono w ten sposób, że strona w procesie cywilnym poprzez składanie fałszywych dowodów, a w nich także zeznań, jeżeli działa umyślnie wprowadzając w ten sposób sąd w błąd w celu uzyskania korzyści majątkowej w postaci korzystnego wyroku dopuszcza się oszustwa w rozumieniu art. 286 KK.
Instytucja oszustwa jest też obecna w Kodeksie Karnym Skarbowym pod postacią art. 56. Jest to oszustwo podatkowe, które polega na deklarowaniu lub oświadczaniu nieprawdy lub zatajaniu prawdy. Konsekwencją jest specyficzna forma wyłudzenia polegająca na stworzeniu zagrożenia „zatrzymania” przez podatnika należnego podatku.