Ustawodawca w art. 301 kodeksu karnego uregulował przestępstwo polegające na celowym doprowadzeniu bankructwa w celu uniknięcia odpowiedzialności przed wierzycielami. Pozorne bankructwo może przybrać dwie formy odpowiednio uregulowane w §1 oraz w §2 i §3. W przypadku tej pierwszej będą to działania dłużnika, który posiadając zobowiązania wobec kilku wierzycieli pozoruje swoje bankructwo poprzez przeniesienie swojego majątku na nowopowstały podmiot. Druga formą natomiast jest upozorowanie bankructwa poprzez celowe doprowadzenie do swojej upadłości lub niewypłacalności (w przypadku §3 poprzez lekkomyślne doprowadzenie).
Spis treści
Pozorne bankructwo – przeniesienie składników majątku (art. 301 §1 KK)
Przestępstwo określone w tym paragrafie ma tę ciekawą cechę, że czynność sprawcza je wypełniająca w świetle prawa jest zupełnie legalna. Polega bowiem na utworzeniu nowego podmiotu gospodarczego i przeniesieniu na niego masy majątkowej z podmiotu zadłużonego. Samo założenie nowej jednostki gospodarczej czy to fundacji czy spółki kapitałowej czy osobowej odbywa się w sposób absolutnie zgodny z prawem. Drugą częścią jest natomiast przeniesienie majątku z dłużnika w sposób legalny i skuteczny na nowy podmiot.
Jednak przestępczy charakter tych działań nie wynika z tego, że same w sobie są przestępstwami lecz ze skutku jaki rodzą. A jest nim naruszenie dobra chronionego przez art. 301 kodeksu karnego tj. z jednej strony poprawności i uczciwości relacji dłużnik-wierzyciel, a z drugiej strony indywidualnych interesów każdego z wierzycieli. Warto tu dookreślić, że określenie „kilku wierzycieli” użyte w tym przepisie należy rozumieć jako przynajmniej trzech.
Naruszenie dobra chronionego polega na całkowitym uniemożliwieniu zaspokojenia wierzycieli lub na ograniczeniu tego zaspokojenia do stopnia mniejszego niż byłoby to możliwe przed upozorowaniem bankructwa. Oznacza to, że o ucieczce z majątkiem można mówić w sytuacji gdy transfer majątku nastąpił dopiero po powstaniu zobowiązań wobec przynajmniej trzech wierzycieli.
Oznacza to również, że nie popełnia przestępstwa dłużnik, który posiadając kilku wierzycieli dokonuje transferu masy majątkowej na nowopowstałą jednostkę gospodarczą, ale w takim stopniu, że majątek pozostały w posiadaniu dłużnika cały czas pozwala na pełne zaspokojenie wszystkich wierzycieli.
Nie należy również myśleć, że pozorowanie bankructwa poprzez ucieczkę z majątkiem na już istniejący podmiot pozwoli dłużnikowi uciec przed spłaceniem zobowiązań. Chociaż takie działanie nie będzie się kwalifikowało jako przestępstwo z art. 301 § 1 KK to jest ono jak najbardziej skryminalizowane. Stanowi to bowiem przestępstwo z art. 300 KK i to zarówno w przypadku ucieczki z majątkiem na już istniejący podmiot jak i w przypadku zmiany formy prawnej w jakiej dłużnik prowadzi działalność gospodarczą.
Przeniesienie składników majątku – kara
Za pokrzywdzenie wierzyciela poprzez ucieczkę z majątkiem na nowy podmiot ustawodawca przewidział karę więzienia w wymiarze od 3 miesięcy do 5 lat. Jest do dość typowa kara w przypadku grupy przestępstw przeciwko wierzycielom. Jednak tak jak w przypadku innych przestępstw z tej grupy istniej możliwość aby kara więzienia została zamieniona na ograniczenie wolności dłużnika lub nawet grzywnę. Taka ocena sądu będzie oparta każdorazowo o konkretny przypadek mierzony głównie przez pryzmat szkodliwość społecznej czynu.
Pozorne bankructwo – doprowadzenie do upadłości lub niewypłacalności (art. 301 §2 KK)
Przestępstwo uregulowane w tym paragrafie jest niejednokrotnie dużym problemem dla organów ściągania. Stoją one bowiem przed zadaniem dowiedzenia, że działania dłużnika miały za zadanie doprowadzić do jego upadłości lub niewypłacalności tak aby nie musiał on pokrywać zobowiązań zaciągniętych wobec przynajmniej trzech kontrahentów.
Chociaż upadłość dłużnika definicyjnie wiąże się z pokrzywdzeniem indywidualnych interesów wierzycieli kryminalizowane w tym przypadku jest działanie dłużnika celowo do tego doprowadzające.
Sprawy nie ułatwia fakt, że wraz ze skryminalizowaniem takich działań ustawodawca nie przedstawia żadnego katalogu czynów uznawanych za przestępne. Oznacza to, że każdorazowo należy rozpatrywać czy dane działanie dłużnika było obciążane zamiarem konsekwencji w postaci bankructwa. Chociaż precyzując należałoby stwierdzić, że chodzi tu o działania dłużnika doprowadzające do upadłości bowiem ją samą stwierdza sąd. Będą to więc wszystkie działania czynione w sposób zamierzony takie jak celowe zaciąganie dużej ilości/wartości zobowiązań, poręczanie kredytów, niedochodzenie swoich należności etc. etc.
W przypadku jednak gdy na drodze do zakwalifikowania czynu dłużnika jako doprowadzenie do upadłości stają kwestie proceduralne ustawodawca przewidział spenalizowanie celowego doprowadzenia do niewypłacalności dłużnika mającego na celu pokrzywdzenie co najmniej kilku wierzycieli. Niewypłacalność nie jest w żaden sposób zdefiniowana przez polskie prawo karne natomiast orzecznictwo i doktryna wskazują na stan dłużnika, w którym nie jest on w stanie de facto zaspokoić zaciągniętych zobowiązań nawet gdy nie są one jeszcze wymagalne.
Kara w przypadku tego czynu jest tożsama do tej określonej w art.. 301 §1 KK tj. pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 5 lat z możliwością zamiany na ograniczenie wolności lub grzywnę.
Pozorne bankructwo – lekkomyślne doprowadzenie do upadłości lub niewypłacalności (art. 301 §3 KK)
Dość ciekawą konstrukcją na gruncie pozostałych przepisów w tym rozdziale kodeksu karnego jest właśnie art. 301 § 3 KK. To jedyny przepis, w którym posłużono się zwrotem „lekkomyślne” tym samym dostarczając masę problemów z interpretacją tego przepisu tak sądom, organom ścigania czy samym przedsiębiorcom. Stąd też wynika częste kwalifikowanie czynu o tych przesłankach jako nieumyślnego przestępstwa z paragrafu 2. Jednak ogólny zakres tego przepisu obejmuje działania wynikające z niedochowania właściwej ostrożności dłużnika.
Autorzy przepisu co prawda wyszególniają „(…) trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania” jednak samo znaczenie tych wyrażeń jest tak ogólne, że niejednokrotnie trudno jest jednoznacznie przypisać je konkretnym działaniom w obrocie gospodarczym. Biorąc pod uwagę ukierunkowanie przepisu na działania będące konsekwencją braku ostrożności dłużnika można tu przykładowo przypisać niezłożenie wniosku ogłoszenie upadłości w terminie.
Przewidzianą przez art. 301 § 3 KK karą za doprowadzenie do lekkomyślnego bankructwa jest kara grzywny, ograniczenia wolności lub jej pozbawienia do lat dwóch.