Prawa i obowiązki pracownika jak i pracodawcy, oraz uregulowanie ogólnych relacji między nimi, jak i samego wykonywania pracy przez pracownika zostały przez ustawodawcę zawarte w Kodeksie pracy. Przepisy Kodeksu pracy dotyczą jedynie tych osób, które wykonują pracę na podstawie umowy o pracę. Wobec osób zatrudnionych na podstawie innych umów (umowie zlecenia, umowie o dzieło, kontrakcie B2B) zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu cywilnego. Jednak poza Kodeksem pracy, który szczegółowo reguluje kwestie związane z prawami i obowiązkami pracownika wynikającymi ze stosunku pracy, główne zasady dotyczące pracowniczych praw i obowiązków zostały zawarte także w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. To właśnie z przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wynikają prawa pracownika do równości, do przynależności związkowej, płacy minimalnej, prawa związane z wykonywaniem pracy w higienicznych i bezpiecznych warunkach, prawo do wyboru i wykonywania dowolnego zawodu, jak i wolność wyboru miejsca pracy.
Spis treści
Prawa i obowiązki pracownika, podstawa – umowa o pracę
Należy zacząć od tego, że Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi gwarancję swobody zawierania oraz kształtowania umów. Pracownik nie musi więc być zatrudniony wyłącznie na podstawie umowy o pracę. Wystarczy, że podstawa prawna jego zatrudnienia będzie spełniała założenia zgodnie z wolą jej stron, a treść i postanowienia będą zgodne z prawem.
Jednak by pracownikowi przysługiwały prawa obowiązki wynikające z Kodeksu pracy, podstawą zatrudnienia musi być umowa o pracę. Podstawowym prawem pracownika jest prawo do wykonywania pracy zgodnie z ustalonymi w umowie o pracę zasadami, na warunkach niemniej korzystnych niż przewidziane w Kodeksie pracy.
Sama zaś umowa o pracę stanowi o powstaniu stosunku prawnego pomiędzy pracownikiem i jego pracodawcą, w ramach którego pracownik zobowiązuje się do świadczenia określonej rodzajem pracy na rzecz pracodawcy w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym oraz pod jego kierownictwem.
Umowa o pracę jest dokumentem, który dla wywołania skutków prawnych powinien zostać zawarty w formie pisemnej. W jego treści powinno się znaleźć dokładne określenie stron umowy, miejsce i rodzaj wykonywanej przez pracownika pracy oraz data zawarcia i ewentualne wygaśnięcia takiej umowy.
W tak sporządzonej umowie o pracę należy możliwie precyzyjnie określić nie tylko sam rodzaj umowy, tj. czy jest to umowa na czas nieokreślony lub określony, na okres próbny czy też zastępstwo, ale należy również wskazać pracownikowi dokładny zakres jego obowiązków. Istnieje też ograniczenie w postaci zakazu zastępowania umowy o pracę umową cywilnoprawną na tych samych warunkach.
Podstawowe prawa i obowiązki pracownika
Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, nie można pozbawić pracownika prawa do wykonywania zawodu. Nie można też zmusić go do wykonywania pracy. Pracownik ma bowiem zagwarantowaną swobodę wyboru i nawiązania stosunku pracy, w którym pracodawca pozostaje zobowiązany do tego, aby szanować prawa osobiste pracownika.
Jednym z równie podstawowych praw pracowniczych jest prawo do wykonywania danej pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach, do równego traktowania, do wypoczynku i przede wszystkim od wykonywania pracy w zamian za godziwe wynagrodzenie. Dodatkowo pracownikowi przysługuje prawo do tworzenia oraz przystępowania do organizacji pracowniczych.
Trzeba także pamiętać, że oprócz praw, pracownik posiada także obowiązki. Podstawowe obowiązki pracownika obejmują:
- obowiązek starannego i sumiennego wykonywania powierzonych zadań,
- obowiązek respektowania regulaminu zakładu pracy,
- obowiązek stosowania się do wyznaczonego czasu pracy, zgłaszania i usprawiedliwiania w obowiązującym trybie nieobecności,
- obowiązek przestrzegania zasad BHP i przepisów przeciwpożarowych,
- obowiązek troski o dobro zakładu pracy, w tym nieprzyczynianie się do ponoszenia przez pracodawcę szkód (np. poprzez zdradzanie tajemnic przedsiębiorstwa),
- obowiązek nieujawniania tajemnic wyznaczonych umową i prawem,
- obowiązek przestrzegania zasad współżycia społecznego.
Prawa i obowiązki pracownika a wynagrodzenie
Prawo pracy posiada ustanowione prze ustawodawcę regulacje przyznające pracownikowi prawo do tak zwanego minimalnego wynagrodzenia. Jest to ustalone przez prawo najniższe wynagrodzenie, jakie może zostać wypłacone w danym wymiarze czasowym.
Poza prawem pracownika do wynagrodzenia wypłacanego na warunkach wynikających z umowy o pracę, istnieją sytuacje, w których pracownik ma prawo do dodatkowego wynagrodzenia. Do takich sytuacji należą:
- praca w nocy i w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Praca w warunkach stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia pracownika nadaje pracownikowi prawo do dodatkowego wynagrodzenia, którego wysokość i warunki wypłacania powinny być określone w umowie o pracę. Natomiast praca w nocy ustawowo jest rozumiana jako świadczenie pracy wynikające ze stosunku pracy w godzinach pomiędzy 21:00 a 7:00 rano, chyba że umowa o pracę stanowi inaczej. Za pracę w nocy pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w porze nocnej w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za pracę.
- praca w godzinach nadliczbowych. Kodeks pracy przewiduje dodatek do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Dodatek w wysokości 100% podstawy wynagrodzenia przysługuje za godziny nadliczbowe:
- w nocy,
- w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
- w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;
Dodatek za godziny nadliczbowe w wysokości 50% podstawy wynagrodzenia przysługuje za pracę przypadającą w każdym innym dniu niż określony w pkt 1.Istnieje możliwość zamiany wypłacenia powiększonego wynagrodzenia na przyznanie wolnego od pracy.
Pracownik w ciąży, rodzic lub pracownik w wieku przedemerytalnym
Kodeks pracy reguluje ochronę pracowników w wieku przedemerytalnym. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, pracodawca nie może zwolnić pracownika, który w przeciągu mniej niż 4 lat osiągnie prawo do pobierania świadczenia emerytalnego.
Jeżeli zaś chodzi o ochronę pracownicę w ciąży, pracodawca jest zobowiązany do przedłużenia umowy o pracę na czas określony albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, do dnia porodu. Co do zasady pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę w trakcie gdy pracownica jest przed rozwiązaniem. Podobna ochrona jest roztoczona nad pracownikiem, który przebywa na urlopie rodzicielskim lub wychowawczym.
Dodatkowo istnieje obowiązek ciążący na pracodawcy do zapewnienia pracownicy w ciąży lub karmiącej piersią pracy w warunkach nieobciążających jej z uwagi na jeden z tych dwóch stanów. Praca w tym okresie nie może być uciążliwa, niebezpieczna lub szkodliwa dla zdrowia.
Jeżeli jest to wymagane z uwagi na stan pracownika, pracodawca jest zobowiązany dostosować zakres obowiązków wynikających z umowy o pracę do stanu pracownika.
Pracownicy po porodzie jednego dziecka przysługuje 20 tygodni płatnego urlopu macierzyńskiego, jak i 41 tygodni urlopu rodzicielskiego oraz trzy letni urlop wychowawczy. Urlop rodzicielski oraz wychowawczy przysługuje również ojcom narodzonego dziecka.
Dodatkowo przed ukończeniem pierwszego roku życia przez dziecko, ojcom przysługuje prawo do skorzystania z płatnego urlopu ojcowskiego w wymiarze dwóch tygodni. Zarówno ojciec jak i matka mają zapewnione płatne dwa dni urlopu rocznie do wykorzystania do opieki nad dzieckiem, które nie ukończyło jeszcze czternastego roku życia.
Urlop i przerwy w trakcie pracy
To niewątpliwie jeden z najbardziej interesujących pracowników zakres ich praw. Zasady dotyczące przerwy w trakcie pracy realizowanej na podstawie umowy o pracę są bardzo przejrzyste. Pracownikowi przysługuje co najmniej 15 minut wliczonej do czasu pracy przerwy w trakcie dnia pracy trwającego przynajmniej 6 godzin. Jeżeli zaś praca trwa dłużej niż 9 godzin, wtedy przysługuje pracownikowi dodatkowa 15 minutowa przerwa. Powyżej pracy trwającej 16 godzin pracownik ma prawo do kolejnej przynajmniej 15 minutowej przerwy.
Pracownicy, którzy na co dzień pracują z użyciem komputera mają prawo do dodatkowych 5 minut przerwy na koniec każdej godziny pracy.
Natomiast pracodawca może wprowadzić 60 minutową przerwę niewliczającą się do czasu pracy, a przeznaczoną na spożycie posiłku przez pracowników. Pracodawca zamieszcza taką regulację w regulaminie pracy lub bezpośrednio w umowie o pracę.
Są to oczywiście wymogi ustawowe, a każdy pracodawca może, z korzyścią dla pracowników, dowolnie kształtować politykę przedsiębiorstwa w tym zakresie.
Tygodniowy czas pracy nie może natomiast przekroczyć 48 godzin w tym z wliczonymi godzinami nadliczbowymi.
Płatny urlop to inaczej coroczny urlop wypoczynkowy, za czas którego pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości 100% podstawy wynagrodzenia. Wymiar urlopu wynosi, w zależności od stażu pracy pracownika, 20 lub 26 dni w roku i może być realizowany nieprzerwanie lub w kilku częściach.
Jednak w przypadku dzielenia urlopu wypoczynkowego jedna z tych części powinna trwać nieprzerwanie przez 14 kolejnych dni kalendarzowych.
Dodatkowo pracodawca jest zobowiązany na żądanie pracownika udzielić mu w terminie przez niego wskazanym nie do 4 dni urlopu w każdym roku kalendarzowym. Jednak tak zwany urlop na żądanie nie jest dodatkowym urlopem, tylko wlicza się w czas urlopu wypoczynkowego.
Równość pracownicza i zakaz dyskryminacji
Wywodząca się z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasada równości ma również swoje odzwierciedlenie w prawie pracy. Ochronie uregulowanej w Kodeksie pracy podlegają bowiem prawa pracownicze w zakresie zakazu dyskryminacji z uwagi na niepełnosprawność, orientację seksualną, wiek, wyznanie, pochodzenie etniczne czy narodowość, a także płeć czy rasę.
Dodatkowo w miejscu pracy oraz w trakcie procesu rekrutacji pracodawcy nie wolno dyskryminować nikogo z uwagi na jego poglądy polityczne czy też przynależność do związków pracowniczych. Wszystkim, niezależnie od wymienionych wyżej czynników, przysługują te same prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków.